Vào đầu thế kỷ 18, Brazil đứng trước một ngã rẽ quan trọng trong lịch sử kinh tế của mình. Sỹ quan Francisco de Mello Palheta đã thực hiện một “nhiệm vụ bất khả thi”, hành trình đầy mạo hiểm của ông đã thay đổi vận mệnh của quốc gia này mãi mãi, đưa Brazil trở thành đế chế cà phê hùng mạnh như ngày nay.
Bài viết này sử dụng nhiều tư liệu trong quyển “O Café” của tác giả Basilio de Magalhães. Xin chân thành cảm ơn tác giả vì những kiến thức quý báu.
Bối cảnh lịch sử của Brazil vào thế kỷ 18
Vào thế kỷ 18, Brazil là một thuộc địa của Bồ Đào Nha, nền kinh tế chủ yếu dựa vào việc khai thác vàng và mía đường. Tuy nhiên, việc khai thác vàng đang dần cạn kiệt, trong khi mía đường phải cạnh tranh gay gắt với các nước thuộc địa khác. Brazil cần một loại cây trồng mới để thay thế và thúc đẩy nền kinh tế.
Sự phát triển kinh tế và xã hội trong thời kỳ thuộc địa
Dưới sự cai trị của Bồ Đào Nha, Brazil trải qua những thay đổi lớn về kinh tế và xã hội. Cuối thế kỷ 17, một lượng lớn người nhập cư Bồ Đào Nha tìm đến Brazil với hy vọng sẽ làm giàu nhanh chóng từ vàng, tạo nên sự bùng nổ dân số và thúc đẩy phát triển đô thị. Tuy nhiên, sự giàu có từ vàng không được phân bổ đồng đều dẫn đến phân hóa giàu nghèo, bất ổn xã hội, và tình trạng nô lệ khắc nghiệt trong thời kỳ này.
Đọc thêm về lịch sử khai thác vàng tại Brazil.
Vai trò của các loại cây trồng trong nền kinh tế Brazil
Bên cạnh vàng, nông nghiệp đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Brazil thời thuộc địa. Mía đường, thuốc lá, bông và cacao là những mặt hàng xuất khẩu chủ lực. Tuy nhiên, việc phụ thuộc vào một số loại cây trồng khiến nền kinh tế Brazil dễ bị tổn thương bởi biến động thị trường và thiên tai.
Bài viết “Slavery and Its Economic Structures in Colonial Brazil” trên Oxford Research Encyclopedia of Latin American History khẳng định: “Đường và vàng là hai mặt hàng xuất khẩu chính của Brazil thời thuộc địa, tiếp theo là thuốc lá, bông, kim cương, chàm, gạo…”
Francisco de Melo Palheta và nhiệm vụ đặc biệt của ông
- Francisco de Melo Palheta (khoảng 1670 – sau năm 1733) là một sĩ quan quân đội người Brazil gốc Bồ Đào Nha đã mang cà phê về Brazil.
- Ông sinh ra ở Belém, Pará, Brazil, và phục vụ trong quân đội Bồ Đào Nha tại khu vực Amazon.
- Cha là João Rodrigues Palheta, xuất thân từ làng Serpa, Alentejo, Bồ Đào Nha. Ông đến Brazil và giữ chức vụ “đại úy bộ binh”. Mẹ của ông là Maria da Ressurreição de Bittencourt.
- Phục vụ trong quân đội: Palheta đã tham gia nhiều cuộc thám hiểm, trong đó có chuyến hộ tống linh mục Dòng Tên Samuel Fritz trở lại lãnh thổ Tây Ban Nha vào năm 1691.
- Thám Hiểm sông Madeira: 1722-1723, Palheta đã lãnh đạo một cuộc thám hiểm để khám phá Sông Madeira, được ủy nhiệm bởi Thống đốc Maranhão, João da Maia da Gama. Sau cuộc thám hiểm, Palheta được thăng cấp lên “sargento-mór”.
- 1727, ông được cử đi một nhiệm vụ đến Guiana thuộc Pháp bởi Thống đốc Maranhão, João da Maia da Gama, để thương lượng về việc tranh chấp biên giới.
- Trong thời gian ở Guiana thuộc Pháp, Palheta đã tìm hiểu về cà phê và tiềm năng của nó cho Brazil.
- Ông đã thu được hạt giống và cây cà phê, được cho là nhờ sự giúp đỡ của vợ Thống đốc, Madame Claude d’Orvilliers.
- Palheta trở về Brazil với các cây cà phê và hạt giống, sau đó phân phát cho nông dân tại vùng Pará.
- Việc ông mang cà phê về Brazil đã tác động sâu sắc đến nền kinh tế và văn hóa của đất nước, biến Brazil thành nước sản xuất cà phê hàng đầu thế giới.
Bồ Đào Nha luôn lo ngại người Pháp sẽ xâm phạm Hiệp Ước Utrecht 1713 trên dòng sống Oyapock River. Cho nên, vào ngày 20 tháng 2 năm 1727, João da Maia da Gama, Thống đốc bang Maranhão, đã chỉ định Palheta làm chỉ huy một nhiệm vụ quan trọng. Mục tiêu chính của nhiệm vụ này là bảo vệ lãnh thổ của Bồ Đào Nha và thu thập thông tin về hoạt động của người Pháp tại French Guiana. Thu thập hạt giống cà phê chỉ là nhiệm vụ phụ kèm theo.
Sứ mệnh của Palheta và lý do ông được chọn
Nhiệm vụ của Palheta lần này mang tính chất một hoạt động quân sự hơn là ngoại giao. Ông xuất phát từ Belém và chỉ huy một đội tàu gồm 5 tàu lớn, 4 tàu nhỏ, và hơn 200 lính. Mục tiêu là kiểm tra biên giới giữa Brazil và French Guiana dọc sông Oyapock, kiểm tra các mốc biên giới, tìm hiểu xem người Pháp đang có những hoạt động gì tại khu vực này.
Tất nhiên, người Bồ Đào Nha thật sự không muốn xung đột vào thời điểm đó, João da Maia da Gama chỉ đạo Palheta hành động cẩn trọng. Yêu cầu của thống đốc cho Palheta là “tránh gây thù hằn với người Pháp” và “không kích động chiến tranh”.
Điều này cho thấy nhiệm vụ này cần sự thận trọng, khéo léo, and linh hoạt. Đây là những phẩm chất đã được Palheta chứng minh qua chuyến thám hiểm sông Madeira năm 1722. Do đó, Palheta đúng là một sự lựa chọn xuất sắc cho nhiệm vụ lần này.
Các thử thách và khó khăn mà Palheta phải đối mặt
Hành trình của Palheta đầy rẫy khó khăn và nguy hiểm. Hành trình của Palheta không chỉ đơn thuần là thu thập cây cà phê mà còn liên quan đến các vấn đề chính trị và quân sự, như việc khẳng định quyền kiểm soát lãnh thổ giữa Pháp và Bồ Đào Nha. Thế nên mọi việc cần thật thận trọng
Vào thời điểm đó, cà phê là một loại cây trồng quý giá, được bảo vệ nghiêm ngặt bởi các nước châu Âu. French Guiana có lệnh cấm bán hạt cà phê “có khả năng nảy mầm”. Việc lấy được hạt giống cà phê gần như là bất khả thi.
Kế hoạch mang hạt giống cà phê từ Guiana thuộc Pháp
Để hoàn thành nhiệm vụ, Palheta đã lên kế hoạch một cách tỉ mỉ. Sau khi thực hiện mục tiêu chính của sứ mệnh quân sự của mình, Palheta nghĩ rằng sẽ khôn ngoan hơn khi đến thủ phủ Cayenne của Guiana thuộc Pháp.
Với lý do là để nhận phản hồi từ thống đốc Pháp Claude d’Orvillers cho lá thư của João da Maia da Gama. Và để cảm ơn thống đốc đã vui lòng hỗ trợ ông hoàn thành nhiệm vụ. Tuy nhiên, mục tiêu thực sự của ông là tiếp cận và lấy được hạt giống cà phê.
Mối tình lãng mạn với phu nhân thống đốc Pháp
Tại Guiana, Palheta đã gặp gỡ và nhanh chóng tạo dựng mối quan hệ thân thiết với phu nhân của thống đốc, Madame Claide d’Orvilliers. Sử dụng sự quyến rũ và tài ngoại giao của mình, Palheta đã chinh phục trái tim người phụ nữ quyền lực này.
Làm Thế Nào Mà Palheta Đã Lấy Được Hạt Giống Cà Phê
Bà Claude d’Orvilliers, một phụ nữ Pháp thanh lịch và duyên dáng, đã biết về sự quan tâm của Palheta đối với cây cà phê, một loại cây trồng quý hiếm và bị cấm xuất khẩu hạt giống khỏi Guiana. Họ đã có một mối quan hệ lãng mạn và bà Claude d’Orvilliers rất muốn bày tỏ tình cảm của mình với Palheta.
Trong một buổi dạo chơi tại vườn cây của dinh thự Thống đốc, bà Claude d’Orvilliers đã khéo léo dấu một nắm quả cà phê vào trong một bó hoa và tặng cho Pelheta cùng với một nụ cười rạng rỡ và ánh mắt đầy ẩn ý.
Dưới đây là đoạn trích từ phim tài liệu “Sementes de Ouro Negro” hay “Hạt giống vàng đen” của Carlos Barreto.
Sự Thật Lịch Sử
Tuy nhiên, đây có thể chỉ là câu chuyện được thêu dệt thêm. Vào năm 1727, Palheta đã 57, Bà Claude d’Orvilliers đã 50 và có 4 người con, cho nên một câu chuyện tình ái khó có thể xảy ra.
Và vì theo các tài liệu lịch sử thì Francisco de Melo Palheta đã mang về tận 5 cây cà phê và hàng nghìn hạt giống cà phê. Có thông tin cho rằng ông đã mua lại số cà phê trên từ nhiều nguồn khác nhau. Tất cả cây cà phê và hạt giống đều là giống Coffea arabica .
Tài liệu còn cho rằng ông Palheta đã mua số cà phê trên ở Cayenne, nhưng việc mua từ ai và với giá bao nhiêu thì vẫn chưa từng được biết. Có khả năng Palheta làm vậy là để bảo vệ sự an toàn cho cả mình va đầu mối mua bán vì thời điểm đó Bồ Đào Nha cũng cấm giao dịch với French Guiana.
Những bước đầu tiên để phát triển ngành cà phê tại Brazil
Ngay khi trở về Brazil, Francisco de Melo Palheta đã giao các hạt giống và cây cà phê mà ông mang về cho các ủy viên của Hội đồng Thành phố Belém, để họ phân phát cho các nông dân trong khu vực.
Lý do Palheta không giao số cà phê trên cho thống đốc bang Maranhão mà mang về Belém không được tiết lộ. Theo suy đoán thì do João da Maia da Gama đã khuyên ông nên trộm vài hạt cà phê, nhưng thực tế thì ông đã bỏ tiền túi và tận dụng tài ngoại giao của mình để mang về số lượng lớn hạt giống cà phê.
Trong thư viết cho nhà vua Bồ Đào Nha năm 1733, ông có đề cập đến các khó khăn về tài chính qua các cuộc thám hiểm.
Palheta cũng giữ một ít hạt giống và đã bắt tay vào việc ươm trồng những hạt giống cà phê quý giá tại mảnh đất của mình ở Vigia, Pará. Nhờ vào điều kiện khí hậu và đất đai phù hợp, cây cà phê phát triển mạnh mẽ tại Brazil.
Quá trình trồng trọt và chăm sóc cây cà phê đầu tiên
Palheta đã chia sẻ hạt giống và kỹ thuật trồng cà phê với những người nông dân khác. Ban đầu, cà phê được trồng ở quy mô nhỏ, chủ yếu để phục vụ nhu cầu trong nước.
Tuy nhiên, tiềm năng kinh tế của cây cà phê nhanh chóng được nhận ra, và diện tích trồng cà phê tại Brazil tăng lên nhanh chóng. Sau này, cây cà phê đã được đưa đến các bang khác như Maranhão, Rio de Janeiro, São Paulo và Minas Gerais, trở thành một trong những nguồn thu nhập lớn của đất nước.
Những thử thách ban đầu và cách khắc phục
Ngành cà phê non trẻ của Brazil phải đối mặt với nhiều thách thức, từ sâu bệnh, kỹ thuật canh tác lạc hậu đến thị trường tiêu thụ hạn chế. Tuy nhiên, bằng sự kiên trì, sáng tạo và học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia khác, người nông dân Brazil đã dần khắc phục những khó khăn, đưa ngành cà phê phát triển mạnh mẽ.
Tầm ảnh hưởng của Palheta đối với Brazil
Ngoài việc mang cà phê về Brazil, ông đã thực hiện khám phá sông Madeira (1722), ban đầu được gọi là Caiari, và báo cáo về chuyến thám hiểm của ông được xuất bản bởi Capistrano de Abreu (1884). Theo các nhà sử học, ông có thể được coi là một trong những người tiên phong vĩ đại của Amazon.
Hành động mang số lượng lớn hạt giống cà phê về Brazil của Francisco de Melo Palheta đã thay đổi hoàn toàn lịch sử Brazil. Từ một quốc gia phụ thuộc vào vàng và mía đường, Brazil đã vươn lên trở thành quốc gia xuất khẩu cà phê hàng đầu thế giới.
Sự phát triển bùng nổ của ngành cà phê Brazil từ thế kỷ 18 đến nay
Trong những thế kỷ tiếp theo, ngành cà phê đã phát triển bùng nổ tại Brazil. Những đồn điền cà phê rộng lớn mọc lên khắp nơi, thu hút một lượng lớn lao động và dòng vốn đầu tư. Cà phê trở thành trụ cột của nền kinh tế Brazil, mang lại sự thịnh vượng cho quốc gia này.
Vai trò của cà phê trong nền kinh tế và văn hóa Brazil
Ngày nay, cà phê không chỉ là một loại cây trồng mà còn là biểu tượng văn hóa của Brazil. Hình ảnh những người nông dân thu hoạch cà phê trên các sườn đồi thoai thoải đã trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh văn hóa đa dạng của đất nước này.
Từ câu chuyện của Palheta, chúng ta có thể thấy được sức mạnh của sự dũng cảm, tầm nhìn xa và lòng kiên trì. Hành động táo bạo của ông đã gieo mầm cho một ngành công nghiệp tỷ đô, đưa Brazil trở thành một trong những cường quốc cà phê trên thế giới.
Lịch sử của ngành cà phê có những chương đen tối về thuộc địa hóa và nô lệ. Bài viết này chỉ khai thác được một góc nhìn nào đó chứ không bao quát hết được. Tôi sẽ cố gắng tìm hiểu và khai thác những góc nhìn đa dạng hơn.
